Professionele vrijheid in het onderwijs

Leraarschap is eigenaarschap

Professionele vrijheid is een veelbesproken thema in het onderwijs. Leraren zijn immers professionals en hebben daarom autonomie nodig. Leraarschap is eigenaarschap! Maar komt dat ook altijd zo goed uit de verf?

Onderwijsresultaten

Binnen een cultuur van controle en afrekenen, kan de professionele ruimte behoorlijk in het gedrang komen. Als de druk op een bepaald type opbrengsten wordt opgevoerd, worden leraren uitvoerders van beleid, in plaats van professionals met autonomie. De steeds nadrukkelijker aanwezigheid van de referentieniveaus in relatie tot het onderwijsresultatenmodel kan hierbij voor een ongewenste dynamiek zorgen.

Verschuilen achter autonomie

Maar men kan zich ook onterecht achter regeldruk verschuilen. Er kan namelijk ook onterecht een beroep gedaan worden op de behoefte aan vrijheid. Professionele vrijheid wordt dan als een drogreden gebruikt om te ontkomen aan het afleggen van verantwoording en het voldoen aan de gestelde eisen. Het blijft een soms spannende balans om hier op de juiste manier mee om te gaan.

Professionele vrijheid in balans

In dit artikel wordt professionele vrijheid in verband gebracht met onderwijskundige ontwikkelingen. Hoe ga je om met de dynamiek van richtlijnen en eisen versus autonomie en professionaliteit?

Sjef Drummen: "Je kunt je gemakkelijk verschuilen achter regelgeving die je ook ontneemt om na te denken of het systeem wel klopt."

Wat is professionaliteit?

Professionaliteit wordt in verschillende beroepsgroepen op een eigen manier vormgegeven. Weggeman (2007) noemt een aantal kenmerken van een professionele kenniswerker die voor het onderwijs herkenbaar zijn:

• hoogopgeleid en beschikt daardoor over gespecialiseerde kennis;
• zelfstandig opererend en strevend naar autonomie om keuzes te maken over hoe en met welke middelen het beroep wordt uitgeoefend;
• is gedreven en in hoge mate persoonlijk betrokken bij de uitoefening van het beroep;
• heeft behoefte aan identificatie met de beroepsgroep;
• heeft een sterke beroepsethiek en voelt zich verplicht diensten te verlenen;
• hanteert professionele standaarden en wil (beroeps)normen intercollegiaal handhaven.

Het begrip professioneel verwijst dus niet alleen naar de professie van het leraarschap, maar ook naar het niveau van zelfmanagement van deze beroepsbeoefenaars, waarvan zelfontwikkeling een belangrijk onderdeel vormt.

Wat is professionele vrijheid?

Professionele ruimte is de zeggenschap van de leraar over het ontwerp en de uitvoering van het onderwijskundig en kwaliteitsbeleid van de school.

Het gaat er om dat de leraar zelf keuzes kan maken in de pedagogische en didactische aanpak en in het gebruik van de onderwijsmiddelen.

Arnold Jonk: "Scholen in Nederland hebben een enorme vrijheid als het gaat om de manier waarop ze hun onderwijs inrichten.

Waarom is professionele vrijheid belangrijk?

Een sterke positie van de leraar in de school begint bij de erkenning dat de leraar in de dagelijkse onderwijspraktijk over professionele ruimte moet beschikken om zijn werk goed te kunnen doen.

Een goede leraar wil werken in een school die kwaliteit stimuleert. De leraar neemt allereerst zelf verantwoordelijkheid voor de kwaliteit van zijn werk, omdat dat hoort bij de kern van zijn beroep.

Schooldirectie en bestuur dragen zorg voor het scheppen van de voorwaarden waaronder dat optimaal kan plaatsvinden. Zo ontstaat een professionele school vanuit de leraren zelf, een school die werkt vanuit een visie op kwaliteit van onderwijs en leraren.

Professionele vrijheid en beroepseer

In een school vindt de meest zinvolle communicatie tussen generaties plaats, waarbij kennis en cultuur van een volwassen generatie wordt overgedragen op een nieuwe, jonge generatie. 

Onderwijsgevenden zijn dé deskundigen om in het gesprek met een individuele leerling of met een hele klas recht te doen aan de onderwijsbehoeften, de cognitieve en sociale ontwikkeling van de leerling(en). 

Gert Biesta noemt dit proces 'Het prachtige risico van onderwijs'. Dit is geen intstrumenteel proces, waarbij er volgens voorgeschreven recepten gewerkt kan worden. Het is juist vooral een 'praktijk' en een 'zacht proces' en dat vraagt temeer om professionaliteit. Het is geen mechanische interactie, maar een menselijke interactie. Fundamenteel in dit proces is de vrijheid om te handelen, van zowel de leraar als van het kind.

Belangrijk in dit proces is ook dat de leraar zich gesteund weet door werkgevers, ouders, schoolbesturen en beleidsmakers in Den Haag. Leraren zijn hoogopgeleide, autonoom functionerende mensen die daarnaast ook goed in een team kunnen functioneren. 

Laurent Chambon: Ben je een arbeider of een ingenieur in het onderwijs?

Wat zijn bedreigingen?

Er kunnen prachtige idealen zijn over professionaliteit en de bijbehorende vrijheid. Er zijn echter altijd bedreigingen die de idealen teniet kunnen doen. Hieronder worden er enkele bedreigingen opgesomd.

Sturing versus autonomie

In een organisatie met professionals, zoals een school, is er altijd een stukje spanning tussen de schoolleiding en de leraren als het gaat om autonomie. Er is namelijk altijd sprake van sturing van de leiding versus de autonomie van de onderwijsgevenden.

Deze spanning speelt de laatste jaren ook tussen de bovenschoolse organisatie en de directies van de aangesloten scholen. Elke partij koestert het eigen domein en dat kan tot spanningen leiden. Deze 'spanning' manifesteert zich vaak ook op het terrein van opbrengsten en kwaliteit. Onderstaande tabel illustreert deze dillemma's en paradoxen.

Dillemma's en paradoxen rond professionele vrijheid

Regeldruk

De regeldruk die door de overheid, bovenschoolse organisatie of schooldirectie wordt opgelegd, kan een bedreiging vormen voor de professionele vrijheid van de leerkracht. Administratieve verplichtingen of verantwoordingsplicht kan een gevoel van 'vrijheidsberoving' met zich mee brengen. Hierbij spelen overigens vaak ook misverstanden, bijvoorbeeld dat er nog verplichtingen uit het verleden in het geheugen blijven hangen.

Te weinig bekwaam

Het moet ook gezegd worden dat een gebrekkige professionaliteit een bedreiging is van professionele vrijheid. Worstelt de leerkracht teveel met basale pedagogische en didactische vaardigheden, dan is er doorgaans ook geen behoefte aan professionele vrijheid. 'Overleven' is dan de primaire behoefte.

Koning in de klas

Teveel autonomie kan ook een valkuil zijn. Maximale autonomie in de klas kan de onderlinge samenwerking en - afstemming hinderen. Ook kan het een blokkade zijn voor het afleggen van verantwoording. 

Wat zegt de onderwijsinspectie over de vrijheid van scholen?

De onderwijsinspectie wordt regelmatig genoemd als oorzaak van te weinig professionele vrijheid. De taak van de onderwijsinspectie is tweeledig: beoordelen of een school zich aan de wet houdt én de kwaliteit van het onderwijs stimuleren. Die twee taken liepen voorheen nogal door elkaar heen, onder andere door een onduidelijke afbakening. De stimulerende rol met de inspectie-eigen opvattingen over goed onderwijs wordt dan teveel als maatgevend gezien. De 'stimulerende adviezen' worden dan als beknotting van de onderwijsvrijheid ervaren. Sinds het inspectiekader van 2017 is hierin echter een duidelijke scheiding aangebracht. 

Als de inspectie bevraagd wordt op de vrijheden die er voor de scholen zijn, worden er hele duidelijke uitspraken gedaan:

"Scholen in Nederland hebben een enorme vrijheid als het gaat om de manier waarop ze hun onderwijs inrichten. Het aantal eisen wat aan scholen wordt gesteld, is eigenlijk vrij overzichtelijk.
Daardoor zie je ook hele verschillende scholen in Nederland. Dat geeft al een beeld van de enorme vrijheid die je in het onderwijs ziet. En daarmee ook de vrijheid om je te veranderen, om te vernieuwen. En ook dat zien we met grote regelmaat gebeuren. De vrijheid van het onderwijs is eigenlijk het hoofdkenmerk van het Nederlandse onderwijs. De enorme ruimte die je als school hebt."

Jelmer Evers: "Angst en controlemechanismen spelen bij wetgevers en bestuurders vaak een grote rol."

Welke aspecten zijn belangrijk bij professionele vrijheid?

Duidelijke visie

Ruimte opeisen voor eigen keuzes begint met een duidelijke visie. Je moet goed weten wat je wilt met je onderwijs en welke kant je op wilt ontwikkelen. Als er een duidelijke visie op onderwijs is en de resultaten zijn in orde, dan is de onderwijsinspectie zeker tevreden. Scholen met een duidelijke visie hoor je doorgaans ook niet klagen over beknotting door de regelgeving.

Professionalisering

Een tweede belangrijke voorwaarde voor professionele vrijheid is de vakbekwaamheid van de leraren. Goede pedagogische en didactische kennis en vaardigheden zijn de basis van professioneel handelen. Doorlopende professionalisering is hierin een sleutelwoord.

Personeelsbeleid

Een goed personeelsbeleid op bovenschools- en schoolniveau is vervolgens belangrijk om de noodzakelijke professionele standaard hoog te houden. Een doordacht aanname- en professionaliseringsbeleid zijn hierin de middelen die de leiding kan gebruiken.

Betrokkenheid

De schoolleiding dient te zorgen voor betrokkenheid van leraren bij beslissingen over het onderwijs en de organisatie. Dit sluit aan bij de professionaliteit van het lerarenkorps en het zorgt voor intrinsieke motivatie voor de uitvoering van de beleidsvoornemens.

Verantwoording

De leiding op school- en bovenschools niveau dient de externe verantwoording zodanig vorm te geven dat er geen afrekencultuur ontstaat. De leerkrachten dienen zich veilig te voelen als het gaat om de opbrengsten van het onderwijs.

Professionaliteit in kernwoorden

In onderstaande tabel wordt professionaliteit in een aantal steekwoorden naast elkaar gezet.

De onderwijzer aan de macht

In de reportage "De onderwijzer aan de macht" komen enkele inspirerende voorbeelden van onderwijs aan in beeld. Deze scholen gaan creatief om met de professione ruimte die zij hebben. De besproken vormen van onderwijs passen allemaal binnen de huidige wet- en regelgeving.

Sjef Drummen, 'founding father' van het Agora onderwijs in Roermond, zegt het volgende over het omgaan met regelgeving:

"Je kunt je gemakkelijk verschuilen achter regelgeving die je ook ontneemt om na te denken of het systeem wel klopt. "Ja wij moeten toch...". De inspectie zegt toch... De politiek zegt toch..."
En er is niemand die zegt: we gaan het eens doorbreken. En als je het gaat doorbreken, dan blijken een hele hoop dingen helemaal niet zo te zijn."

Jelmer Evers geeft aan hoe angst bij wetgevers vaak een rol speelt en hoe besturen vervolgens met regelgeving omgaan:

"Angst vanuit de wetgever zorgt voor risico uitbannen. Dit lossen we op door schijnzekerheden in het leven te roepen. Wetgeving is vaak schijnzekerheid. Angst en controlemechanismen spelen bij wetgevers en bestuurders vaak een grote rol. Je moet echter het doel niet uit het oog verliezen en dat is: goed onderwijs."

Laurent Chambon, docent aan het Hyperion Lyceum in Amsterdam, zegt het volgende over de manier waarop je naar je vak kunt kijken:

Eerst waren we de arbeiders in het onderwijs. Nu zijn we de ingenieurs. Ben je een arbeider of een ingenieur in het onderwijs?

Samenvatting

Het komt er op neer dat je professionele vrijheid niet af hoeft te laten hangen van externe factoren zoals regelgeving en bestuurders. De regelgeving laat in ieder geval voldoende ruimte voor autonoom onderwijskundig gedrag. Bestuurders spelen wel een belangrijke stimulerende en faciliterende rol. Zij kunnen regelgeving ook onbedoeld aanscherpen vanuit een controlebehoefte en risicomijding.

Er zijn binnen de huidige wet- en regelgeving veel goede voorbeelden van eigentijds en kindgericht onderwijs waarbij de professionele ruimte van vakmensen maximaal benut is. Kennis nemen van deze ontwikkelingen kan stimulerend werken om ook zelf de handschoen op te pakken en ruimte te nemen voor eigen onderwijskundige keuzes.

Bronnen

• Biesta, G. (2013) The Beautiful Risk of Education
• Evers, J., Kneyber, R. (2013) Het Alternatief. Weg met de afrekencultuur in het onderwijs.
• Karels, M.K. (2015). Regeldruk en administratie: 5 vragen. Geraadpleegd op 06-02-2015, van https://wij-leren.nl/regeldruk-administratie.php
• Mulders, H. (2009) Professionaliteit en professionele ruimte als uitdaging in het HBO
• Onderwijsraad (2007) Leraarschap is eigenaarschap.
• Weggeman, M. (2007) Leidinggeven aan professionals? Niet Doen!. Schiedam, Scriptum.