Hoe kinderen leren

Wanneer heeft een kind nu iets geleerd? Als een leerling een duurzame gedragsverandering laat zien, die het gevolg is van leeractiviteiten, dan heeft het kind iets geleerd. Het gaat bij leren dus niet alleen om kennis verwerven, want ook het verwerven van vaardigheden en inzichten hoort erbij.

Jonge kinderen

Voor jonge kinderen zijn het spel en het luisteren naar verhalen belangrijke manieren om te leren. De pedagoog Langeveld (1905-1989) zei: Het spel is de meest wezenlijke bezigheid van het veilige kind met een wereld die nog alles kan blijken te zijn. Er zijn verschillende spelvormen: oefenspel, experimenteerspel, constructiespel, rollenspel, regelspel en receptief spel.

• Oefenspel. Het kind probeert een beweging onder de knie te krijgen. Daarom wordt het ook wel sensomotorisch spel genoemd. Een kind leert hierdoor zijn eigen lichaam kennen en zijn spieren en motoriek ontwikkelen.
• Experimenteerspel. Hierdoor ervaart een kind de wereld en ontdekt het eigenschappen van zichzelf, andere mensen, dieren of dingen. Niet alleen kleine kinderen, maar ook alle basisschoolleerlingen hebben even tijd nodig om te experimenteren als zij een nieuwe activiteit gaan doen.
• Constructiespel. Als een kind bezig is met het vervormen, samenvoegen of hergroeperen van materiaal, dan valt dat onder constructiespel. Hierbij horen onder andere het werken met klei en het spelen met blokken. Kinderen krijgen hierdoor zicht op ruimtelijke verhoudingen.
• Rollenspel. Een kind ervaart hoe het is om zich in een bepaalde situatie te gedragen. Er zijn verschillende niveaus: bij het imitatiespel doet het kind zijn ouder na, terwijl een kind bij anticiperend rollenspel vooruitloopt op gebeurtenissen en zelf bedenkt hoe het dan gaat. Kinderen leren hierdoor situaties en het gedrag van mensen kennen. Ook leren ze voelen hoe het is om iemand te zijn en om dingen te doen.
• Regelspel. Hierbij gaat het om gecoördineerde groepsspelen, waar regels bij van toepassing zijn. Een voorbeeld hiervan is slagbal. Kinderen leren hierdoor regels en afspraken toepassen en samenwerken.
• Receptief spel. Hierbij neemt een kind informatie vanuit de buitenwereld op en verwerkt dat in zijn spel. Kinderen leren hierbij informatie verwerken.

Naast het spel is ook het vertellen van verhalen een belangrijke manier van leren voor jonge kinderen. Het nut van verhalen vertellen wordt steeds meer erkend. Tijdens en na de vertelling geeft het kind zin aan de wereld die door het verhaal wordt opgeroepen. Door het verhaal doet een kind informatie op en wordt de kennisbasis uitgebreid. Door verhalen ordenen kinderen de wereld.

Oudere kinderen

Voor oudere kinderen zijn drie leeractiviteiten essentieel:

• Onderzoeken. Dit houdt in dat leerlingen zelf antwoorden zoeken op hun vragen.
• Informatie zoeken, vinden en verwerken. Kinderen moeten hun weg leren vinden in de wereld vol informatie. Op school moeten de kinderen cognitieve strategieën leren om informatie te kunnen verwerken.
• Interactieve games. De digitale wereld kan een geschikte speel- en leerplaats zijn en een plek innemen in de rijke leeromgeving.

Prikkelende poster  - te downloaden of te bestellen bij Onderwijs Maak Je Samen.

Intelligentie (IQ)

Leren heeft natuurlijk ook met intelligentie te maken. Intelligentie is het vermogen om rationeel te denken, doelgericht te handelen en effectief met de omgeving om te gaan. Intelligentie is niet statisch, maar dynamisch. Gardner onderscheidt acht intelligenties:

• De verbaal-linguistische intelligentie: taal, woorden en lezen.
• De logisch-mathematische intelligentie: getallen.
• De visueel-ruimtelijke intelligentie:beelden, ontwerpen, grafieken.
• De muzikaal-ritmische intelligentie: geluid en muziek.
• De lichamelijk-kinesthetische intelligentie: lichaam en motoriek.
• De naturalistische intelligentie: planten, dieren, waarnemen.
• De interpersoonlijke intelligentie: contact met anderen.
• De intrapersoonlijke intelligentie: kent zichzelf goed.

Iedereen heeft verschillende intelligenties in meer of mindere mate. Het is mogelijk om de intelligenties te ontwikkelen.

Emotionele intelligentie (EQ)

Hieronder wordt verstaan het intelligent omgaan met emoties. Dat wil zeggen: het vermogen om emoties van jezelf en anderen te zien, begrijpen en reguleren. De vijf belangrijkste eigenschappen van het EQ zijn:

• Zelfkennis. Bewust zijn van je gevoelens.
• Optimisme. Positief denken over je mogelijkheden.
• Kunnen afzien. Werken aan lange termijn doelen.
• Empathie. Verplaatsen in de gevoelens van anderen.
• Sociale vaardigheden. Goed omgaan met bekenden en vreemden.

Ook de emotionele intelligentie kan ontwikkeld worden in leerprocessen.

Leerprocessen

Om te begrijpen hoe kinderen leren, is het van belang om verschillende fasen in het te onderscheiden. Gagné noemt:

• De motivatiefase. De leerling moet gemotiveerd raken om te leren.
• De opmerkzaamheidsfase. De leerling richt zijn aandacht op dat wat hij wil leren.
• De opnamefase. De leerling probeert de leerstof in zich op te nemen.
• De geheugenfase. Het geleerde wordt opgeslagen in het geheugen.
• De herinneringsfase. Het terughalen van het geleerde.
• De generalisatiefase. Het geleerde kunnen toepassen in andere situaties.
• De uitvoeringsfase. De leerling laat zien wat hij geleerd heeft.
• De terugkoppelingsfase. Door middel van feedback en evaluatie blijkt of de leerling aan de verwachtingen van de leerkracht of zichzelf heeft voldaan.

Prikkelende poster  - te downloaden of te bestellen bij Onderwijs Maak Je Samen.

Leervormen

Naast de fasen in het leerproces zijn er zijn verschillende vormen waarin kinderen kennis verwerven:

• Vorming van automatismen. Hierbij gaat het om handelingen waarbij het verstand niet bewust gebruikt wordt, zoals het hanteren van gereedschap of het schrijven.
• Incidenteel leren. Leren zonder vooropgezette bedoeling. Bijvoorbeeld n.a.v. een treinreis.
• Memoriseren. Uit het hoofd leren, zodat het letterlijk gereproduceerd kan worden.
• Verwerven van zinvolle feitenkennis. Het opnemen van feiten in een onderling verband, bijvoorbeeld van het proces van graan tot brood.
• Leren van woordbetekenissen.
• Leren van begripsgedrag. Bijvoorbeeld het samenvatten van dingen tot categorieën.
• Inzicht bevorderend leren.

Leerpsychologieën

Door de jaren heen zijn er verschillende leerpsychologieën ontwikkeld, die betrekking hebben op leerprocessen. Voorbeelden hiervan zijn:

• Het behaviorisme. Het gaat om het zintuiglijk waarneembare gedrag.
• De Russische leerpsychologie. De ontwikkeling van de mens is afhankelijk van het ontwikkelingsstadium van de menselijke soort en van opvoeding en onderwijs waardoor de ontwikkelde cultuur wordt overgedragen. De zone van naaste ontwikkeling speelt hierbij een belangrijke rol.
• De humanistische psychologie. Hierbij staat het kind met de belevings- en ervaringswereld centraal.
• Het sociaal constructivisme. Leren is een actief proces, waarbij kennis geconstrueerd wordt. Daarnaast is het ook een sociaal proces. Een krachtige leeromgeving is belangrijk.

Er zijn verschillende visies op de manier waarop kinderen leren. Die komen tot uiting in de diverse onderwijsconcepten, zoals Adaptief onderwijs en Ervaringsgericht onderwijs.

Literatuur

Alkema, E. e.a. (2011) Meer dan onderwijs, Assen: Uitgeverij Van Gorcum.

Janssen-Vos, F. (2013) Basisontwikkeling voor peuters en de onderbouw, Assen: Van Gorcum.

Langeveld, M.J. (1981) Beknopte theoretische pedagogiek, Groningen: Wolters-Noordhoff.

Munnik, C. de, Vreugdenhil K. (2003), Kennis over onderwijs. Inleiding in de praktijk en theorie van het basisonderwijs. Groningen/Houten: Wolters Noordhoff.

Oers, B. van en Janssen-Vos, F. (2001) Visies op onderwijs aan jonge kinderen. Assen: Van Gorcum. 

Parreren, C.F. van, (1990) Leren op school, Groningen: Wolters-Noordhoff.