Pedagogiek en opvoedkunde

Definitie

Pedagogiek omvat de studie van opvoeding en ontwikkeling waarop volwassenen kinderen of jeugdigen grootbrengen. Pedagogiek wordt ook wel opvoedkunde genoemd, waarbij wordt gekeken naar de ontwikkelingsfasen van kinderen, maar ook relaties tussen kinderen en omgeving. Hierbij kan gedacht worden aan vrienden, familie, media, fysieke omgeving en school. Het woord pedagogiek stamt oorspronkelijk af van het Griekse woord paidagoogia wat de betekenis ‘kinderleiding’ heeft. De nadruk ligt vooral op het handelen. Vandaag de dag wordt pedagogiek echter meer gezien als een wetenschapsdiscipline. Volgens sommigen is het zelfs ingehaald door ontwikkelingspsychologie en empirisch onderwijsonderzoek. Hoe dan ook blijft pedagogiek een belangrijk thema binnen opvoeding en onderwijs.

Geschiedenis

De eerste vormen van pedagogiek of opvoedkunde zijn terug te vinden in de Griekse Oudheid waar het begon bij de invloedrijke Plato (428 – 347 voor Christus). Hij was een van de eerste denkers die nadacht over opvoeding en onderwijs om leerlingen de kennis van het ware, het goede te laten ontdekken. De kern van zijn visie op pedagogiek is het leren als een groeien tot licht. In de tijd van Plato was filosofie een nieuwe denkwijze en een tegenstelling op de mythische werkelijkheid. De filosofische denkwijze werd leven ingeblazen door Socrates, de leermeester van Plato. Volgens Socrates is de filosoof in zekere zin een pedagoog: de leraar brengt zijn leerling tot inzicht over bepaalde kennis. De filosofie richtte zich op een rationele wijze tot de religieuze werkelijkheid en de filosoof werd een zoeker van het goddelijke, het hogere.[i]

Volgens Plato is opvoeding niet het bijbrengen van kennis, maar de ontplooiing van de geest, want de kennis is al aanwezig. Het ware doel of streven van de opvoeding is het bereiken van de deugd. De maatschappij is een hogere eenheid en deze Staat moet volgens Plato worden beschermd door ‘de besten’ die de leiding hebben. Opvoeding en onderwijs zijn dan ook een aangelegenheid voor de Staat en niet voor particulieren zodat de harmonie aanwezig zou blijven en de gehele bevolking onderwijs ontvangt dat deugt.

Vele eeuwen na Plato is Immanuel Kant (1724-1804) met zijn ideeën over en tijdens de Verlichting van invloed op de pedagogiek. Het vergt moed om niet zomaar aan te nemen wat de autoriteiten zeggen, en de mens moet zichzelf van zijn verstand bedienen. De centrale begrippen redelijkheid en autonomie zijn tot op heden nog terug te vinden in het pedagogisch denken. Dit komt vooral terug in het idee dat opvoeding gaat om het bereiken van rationele autonomie waarin zelfstandigheid gebaseerd is op het juiste gebruik van de rede. Kant kunnen we niet aanwijzen als grondlegger van de moderne pedagogiek, maar zijn ideeën over de manier van denken zijn wel van groot belang geweest op opvoeding en onderwijs.

Specialisaties

Er zijn een aantal specialisaties die vast zijn te stellen binnen de huidig vorm van pedagogiek. Dit zijn een aantal voorbeelden:

• Onderwijspedagogiek: de praktijk van het opvoeden binnen het onderwijs. Het gaat om de invloed die de leraar kan hebben op de ontwikkeling van het kind. Op deze vorm van pedagiek zal het meest worden ingegaan in dit artikel.
• Sociale pedagogiek: de studie van de maatschappelijke voorwaarden die aan opvoeding verbonden zijn.
• Historische pedagogiek: de studie naar de opvoeding van kinderen in het verleden en hoe zij een bepaald doel bereikten of grootbrachten.
• Orthopedagogiek: de opvoeding van kinderen met een ontwikkelingsstoornis zoals dyslexie of ADHD.
• Mediapedagogiek: de invloed van nieuwe en sociale media op opvoeding en kinderen.
• Ecologische pedagogiek: de studie en ontwikkeling van het kind in zijn diverse, unieke en complexe leefomgeving.

Pedagogiek binnen het onderwijs

In het onderwijs valt pedagogiek niet los te koppelen van het begrip didactiek. Didactiek houdt zich concreet bezig met de manier waarop kennis en vaardigheden van een leraar goed kunnen worden overgebracht op leerlingen. De elementen binnen didactiek zijn duidelijk en herkenbaar waar dit bij pedagogiek lastiger te onderscheiden is. Tegenwoordig heerst de gedachte dat didactiek de cognitieve vaardigheden, en dus de kennisoverdracht, bevordert terwijl dit bij pedagogiek niet zo is. Op deze manier krijgt pedagogiek een ondergeschikte waarde en is het voor de docent lastig om in de dagelijkse praktijk pedagogisch te handelen.

Handelingswetenschap

Verwant aan pedagogiek is de handelingswetenschap. Dit is een wetenschapsvorm die als uitgangspunt het verbeteren en ondersteunen van menselijk handelen heeft. Het menselijk handelen van opvoeders en leraren staat hierbij centraal. Dit sluit aan bij de definitie van pedagogiek waarin het allereerst gaat over de rol van opvoeders bij de ontwikkeling van kinderen, in plaats van de ontwikkeling van de kinderen zelf. Binnen de pedagogiek gaat het dus niet om leerling-kennis, maar om handelings-kennis. Handelen in opvoeding in onderwijs is bewust handelen en gaat over de relatie tussen het beoogd en bedoeld handelen, en de mogelijke gevolgen van dit handelen.

Een kind mag niet als ‘object’ of nummer behandeld worden, omdat het de bedoeling van onderwijspedagogisch handelen is om het ‘subject’ tot zelfstandig individu te vormen. Het lastige is dat dit handelen plaatsvindt in een voortdurend veranderende omgeving. Hierdoor kunnen er geen vaste regels gemaakt worden, maar moet er gekeken worden naar hoe de praktische kennis uit het verleden gebruikt kan worden in het heden. De huidige pedagogiek wordt achtervolgt met het idee normatief te zijn, waarbij geen rekening wordt gehouden met de taak van de pedagogiek. Pedagogiek haakt in op de handelingswetenschap waarin opvoeding als vakmanschap wordt gezien in plaats van wetenschap en er moet worden gekeken naar de pedagogische kwaliteit van het handelen. Pedagogiek is lastig meetbaar, het gaat niet om de cijfers erover, maar om de betekenis van de ervaring.

Leraar als pedagoog

Er zijn een aantal praktische uitgangspunten voor leraren om gedrag tijdens een les te kunnen reguleren zodat de kans groter is dat er daadwerkelijk kennis wordt opgedaan.

1. De basis van de les is een goede voorbereiding waardoor er structuur is. Hierdoor heerst er een gevoel van voorspelbaarheid, waar rust en orde uit kunnen komen.
2. Bij binnenkomst van de leerlingen toon je positiviteit, vriendelijkheid en leiderschap.
3. Werk actief aan een positieve groepsontwikkeling en straal tegelijkertijd gezag uit.
4. Benoem gewenst gedrag en corrigeer ongewenst gedrag. Belangrijk is om je eigen gedrag te beheersen waarbij je rustig of krachtig kan reageren, afhankelijk van de situatie. Beloon positief gedrag.
5. Toon emoties om oprecht over te komen. Wanneer dit beheerst gebeurt zal de band tussen leraar en leerling positief toenemen.

Aan het gedrag van de leerlingen zul je merken of ze ontspannen zijn en waar de situatie om vraagt. Ervaren leraren hebben bovenstaande punten vaak goed onder controle en kunnen daardoor leerlingen effectief aan het werk zetten. Toch kan het voor leraren moeilijk zijn om zich de rol van de pedagoog toe te eigenen. 

[i][i][i] Plato bouwde een allesomvattend filosofie op basis van de ideeën van Socrates. Deze filosofie omvatte het idee dat de gehele werkelijkheid een driedeling kent waarin er wordt gestreefd van laag naar hoog. De pedagogiek van Plato staat hier gelijk aan. Plato was filosoof, maar ook pedagoog van het transcendente (= ‘het overstijgende’). De pedagoog komt de leerling tegemoet op het laagste niveau van kennen en neemt hem bij de hand. Hij gaat als het ware mee de trap op naar het middelste niveau waar hij de geestelijke werkelijkheid leert kennen en de wereld kan ordenen. Zijn slapende kennis wordt wakker geschud. Uiteindelijk komt de leerling boven aan de trap waar hij tot het echte inzicht komt en de werkelijkheid ziet in het transcendente licht: de wereld van ideeën, de eerste vormen, oftewel het goede en Enige waarin de dingen bestaan. Eenmaal op dit niveau is het de bedoeling dat de leerling zelf leraar wordt om de ware kennis over te kunnen brengen.

Bronnen:

• Biesta, G. (2011). Tijd voor pedagogiek. Geraadpleegd op 10 maart 2020, van https://repository.uvh.nl/uvh/bitstream/handle/11439/3109/Biesta-Gert-Tijd-voor-pedagogiek.pdf?sequence=1
• Mackay, E., & Driestar Hogeschool, L. (z.d.). Plato. Geraadpleegd op 11 maart 2020, van https://www.driestar-educatief.nl/medialibrary/Driestar/Kennisontwikkeling/Lectoraat%20Christelijk%20leraarschap/Compendium/Plato.pdf
• Slooter, M. (2018, 17 mei). De zes rollen van de leraar: pedagoog. Geraadpleegd op 11 maart 2020, van https://wij-leren.nl/de-zes-rollen-van-de-leraar.php
• Van IJzendoorn, M. H., & De Frankrijker, H. (2016). Pedagogiek in beeld (3de editie). Houten, Nederland: Bohn Stafleu van Loghum.
• Wikipedia-bijdragers. (2020, 8 maart). Pedagogiek. Geraadpleegd op 10 maart 2020, van https://nl.wikipedia.org/wiki/Pedagogiek