Morele groei vanuit het kind zelf -2-

Dit artikel is geschreven samen met Carl D'hondt

In deze tweede bijdrage gaan wij dieper in op wat ‘morele groei vanuit het kind zelf’ precies betekent. Verder pleiten wij voor de uitbreiding van de gedragsmaxime die start in het gezin en zich nadien verbreedt naar de schoolgemeenschap, de regionale omgeving en tenslotte naar de globale mensheid. Wij hopen dat deze bijdrage inspirerend zal werken voor ouders en voor leerkrachten in groep 1 tot groep 8.

In een eerste bijdrage hebben wij benadrukt dat ouders die hun kinderen vanaf jonge leeftijd rekening leren houden met de andere gezinsleden een solide basis leggen voor de sociale en morele opvoeding. Door zich telkens af te vragen ‘is dit wel goed voor ons gezin?’ leert het kind z’n beperkt ik - perspectief te overstijgen en het gezinsbelang te stellen boven het eigenbelang. 

Voor ouders is de keuze voor een respectvolle morele opvoeding niet vanzelfsprekend. De verruwing in de sociale contacten en de neiging om op het randje van de legaliteit te gaan lopen (grensoverschrijdend gedrag zowel op seksueel, fiscaal, commercieel vlak enz.) heeft reeds zo’n omvang genomen dat heel wat ouders gaan twijfelen. Zij willen hun kinderen zo opvoeden dat zij gewapend zijn tegen allerlei manipulaties en niet de naïeve slachtoffers worden van hun eigen morele rechtlijnigheid.

Hoe kan men in de huidige tijdgeest opkomen voor respect voor anderen en het collectief belang hoger inschatten dan het eigenbelang?

De hedendaagse idolen van succes zowel in het bedrijfsleven als in de politiek zijn nogal eens mensen die op een sluwe wijze het laken naar zich toe hebben gehaald. Ook in het sociaal contact maakt glitter en glamour meer indruk dan de dieptepersoonlijkheid.

Naast de verruwing van de sociale relaties en de evolutie naar een harde maatschappij, vormt de  permissieve opvoeding een aanzienlijk obstakel voor morele begeleiding. Deze opvoedingsstijl holt de kans uit om zelf verantwoordelijkheid te dragen voor wat je doet. Als er weinig of geen regels zijn is er ook geen verantwoordelijkheid voor het opvolgen van de regels.

Morele opvoeding echter bestaat er in dat kinderen meer en dieper verantwoordelijk worden voor hun eigen handelen.

Permissieve opvoeding in haar meest extreme vormen, gaat daar volledig tegen in en belemmert daardoor de groei van de morele ontwikkeling.

Hoe kun je kinderen ethische waarden bijbrengen in een samenleving waarin het voortdurend dreigt te botsen met inhalige individuen? Is het dan niet beter om kinderen, die later het slachtoffer dreigen te worden van gehaaid egoïsme in hun omgeving, juist voor te bereiden op een harde maatschappij?

Intrinsieke waarden

Zedelijk gedrag houdt niet in dat men blind is voor gebrek aan ethisch handelen bij sommige andere personen.

Wie moreel goed handelt is niet per se naïef of te argeloos om de gemene streken van anderen door te hebben.

Wie ethische waarden sterk verankerd heeft in de eigen persoon, weet dat deze diep verscholen liggen in ieder mens. Deze morele waarden liggen vaak verborgen onder bergen ballast. Door deze obstakels stuk voor stuk te verwijderen komt men dichter bij de echte zedelijke waarden. De ballast kan zijn: het najagen van roem en aanzien, eindeloze competitiezucht, afgunst, hoogmoed, de schijn hoog houden, voortdurend andere petten opzetten, tussen halve waarheden en leugens laveren… Wie zich kan bevrijden van deze onnodige ketens stoot vroeg of laat op echte waarden. Echte waarden verbinden mensen, onechte waarden drijven mensen uit elkaar.

Uit de verborgenheid halen

Ethische waarden zijn pas doeltreffend als ze uit de persoon zelf komen; als ze uit de verborgenheid worden gehaald. Zedelijke ontwikkeling betekent dat men de morele waarden, die diep in ieder mens verscholen liggen, bevrijdt van de nevels die deze waarden verhullen. De sociale context kan een gunstige invloed hebben op deze ontwikkeling. Als de omgeving diep doordrongen is van bepaalde waarden, klaren de verhullende nevels vlugger op. In de praktijk is het echter de persoonlijke verwerking van deze waarden die het zedelijke gehalte van handelingen voedt.

Wie ‘authenticiteit’ bijvoorbeeld niet tot persoonlijk bezit heeft gemaakt, blijft ballast meeslepen. Waarden die niet werden geïnternaliseerd (1), zijn als het beruchte laagje vernis dat verdwijnt zodra het moeilijk wordt.

Respect

Is dit wel goed voor ons gezin? 

Kinderen die voorgenoemde gedragsmaxime (zie deel 1)  spontaan toepassen hebben deze richtlijn geïntegreerd tot een natuurlijke attitude. De gewoonte om het belang van het gezin voorop te stellen is a.h.w. een spontane reflex geworden. Het vormt de diepe basis van respect voor anderen. Respect betekent letterlijk ‘achterom zien’, rekening houden met anderen in plaats van resoluut de eigen weg te gaan, zichzelf door te zetten zonder om te zien. Respectvol handelen zoekt naar een evenwicht tussen Ik en Wij, tussen zelfontplooiing en verbondenheid met de groep. Kinderen die in de kring van het gezin geleerd hebben om rekening te houden met elkaar, zullen deze houding later ook uitbreiden tot ver buiten het gezin.

Uitbreiding

De kinderen zullen deze houding dan ook in de klas, op school, in de jeugdbeweging, in de sportclub … spontaan uitstralen. Men identificeert zich met de groep waartoe men behoort, met de plaatselijke gemeenschap, met de ruimere sociaal-culturele maatschappij. Moreel goed is wat goed is voor de ruimere maatschappij (of voor de natie) waartoe men behoort.
Een kleine minderheid van de mensen bereikt het stadium waarin men zich identificeert met de totale mensheid. Moreel goed is dan datgene wat goed is voor de mensheid (en niet enkel voor de eigen gemeenschap).

Kinderen die zich deze attitude eigen hebben gemaakt, beleven deze waarden spontaan, zonder berekening.

Of andere jongeren minder respect hebben, speelt geen rol. Zij doen het op een natuurlijke wijze en hebben daardoor vaak een bijzonder positieve invloed op leeftijdgenoten.
Ouders en leerkrachten dienen wel alert te zijn voor eventueel pestgedrag van andere kinderen. Diegene die afkerig staan tegenover zo’n voorbeeldig gedrag, spannen nogal eens samen om het de voorbeeld-jongeren zuur te maken.

Door deze respectvolle houding leren kinderen hun eigen Ik wat tussen haakjes te plaatsen, leren ze hun Ik wat opzij te zetten.
Zo maken ze veel ruimte vrij om zich open te stellen voor anderen, om rekening te houden met anderen.

Door zich open te stellen voor anderen creëert het kind ook andere perspectieven, buiten het ik-perspectief.

Mensen die kiezen voor coöperatie (verbondenheid) kunnen gemakkelijk afstand doen van hun IK, van het onmiddellijke eigenbelang, van kortetermijndenken.
Coöperatie schakelt de funeste gevolgen uit van het kortzichtig streven naar eigen profijt. Men streeft na wat goed is voor de eigen gemeenschap. Gemeenschappen die nastreven wat goed is voor de mensheid en voor de (verre) toekomst van de mens gaan duidelijk nog een stap verder.                             

Voetnoot

(1)   Internaliseren betekent hier niet iets dat extern was intern inbrengen, maar wel iets dat intern aanwezig was zodanig bevrijden dat het extern z’n werk kan doen.

Einstein, A., Hoogachtend, Annex, Kritak, Leuven, 1990(3)
Levinas, E., De totaliteit en het Oneindige, Ambo, Amsterdam, 1987
Kohlberg, L., The development of moral character and moral ideology, 1964