3 Geen eigen leerproces

Onderwijs werkt het beste als de leerling betrokken is: als ze actief en gemotiveerd is, als het haar engageert en past. Haar leren moet haar leren zijn. Tegelijkertijd kan onderwijs niet anders dan dwingend zijn, door anderen bedacht, voorbereid, geleid en gecontroleerd. Waardoor het leren onvermijdelijk on-eigen is.

Hier komt bij dat de leerling in haar mogelijkheden om te leren voor een deel bepaald wordt door aanleg- en context-factoren waarop zijzelf geen greep heeft. Ook hierdoor heeft zij haar eigen leren niet volledig in de hand. Eigenaarschap van leerlingen bepleiten of praktiseren zonder deze spanningen in acht te nemen, ondermijnt juist hun eigenaarschap. Vandaar: de paradoxen van eigenaarschap. 

In 9 hoofdstukken wordt ingegaan op deze problematiek. In dit hoofdstuk (3) wordt ingegaan op de vraag waarom leerlingen geen eigenaar kunnen zijn van hun eigen leerproces.

Eigenaarschap ja of nee

Eigenaarschap van het eigen leerproces gaat gemakkelijk ten koste van het leerproces. Het is een algemeen risico van eigenaarschap van leerlingen waar het daadwerkelijk gerealiseerd wordt in de betekenis van zelfsturing. 
Wat “het eigen leerproces” genoemd wordt, is een combinatie van op elkaar inwerkende processen (gebeurens) en praktijken (activiteiten) die complex en veelomvattend zijn en afhankelijk zijn van uiteenlopende factoren (biologische, psychische, sociale, culturele, maatschappelijke). Om er enig begrip van en enige greep op te krijgen (van en op het leerproces) is overzicht en inzicht nodig aangaande de leerling zelf (achtergrond, eigenschappen, mogelijkheden, beperkingen etc.), aangaande de relatie tussen deze leerlingcondities en de leerstof of het leerplan, aangaande de groepsdynamiek in de klas en dergelijke.

In het onderwijs is de leraar in deze opzichten de deskundige; althans, de leraar heeft de rol of taak om dat te zijn.

Het is zijn verantwoordelijkheid, de verantwoordelijkheid van de leraar, om het leerproces in goede banen te leiden.

Zo is het zijn verantwoordelijkheid om in de gaten te houden welke leerlingen hulp of extra uitleg nodig hebben. En het is ook zijn verantwoordelijkheid om door te hebben wanneer een leerling zelf geen behoefte heeft aan hulp of extra uitleg, maar die wel nodig heeft, en om vervolgens de leerling te motiveren de hulp te aanvaarden of extra uitleg te volgen. En om door te hebben wanneer een leerling behoefte heeft aan hulp zonder die nodig te hebben. Door het voornamelijk aan de leerling zelf over te laten om al of niet voor ondersteuning te kiezen, wentelen we leraarsverantwoordelijkheid af op de leerling.

Eigenaarschap van de leerling responsibiliseert de leerling. Voor leerlingen die geen hulp of extra’s nodig hebben of gemakkelijk hulp en extra’s vragen, is dat in de praktijk geen probleem. Voor leerlingen die wel hulp of extra’s nodig hebben en niet gemakkelijk hulp of extra’s vragen, is dat in de praktijk een levensgroot probleem. En het zijn juist deze kinderen die voor de kwaliteit van hun toekomstig welzijn en welvaren bovengemiddeld op het onderwijs aangewezen zijn.

De leraar is verantwoordelijk. Hij stelt de regels vast, hij maakt de keuzes (qua stof, qua vorm), hij ziet toe, hij controleert enzovoort.

Dat maakt hem natuurlijk geen eigenaar van het leerproces. Eigenaarschap suggereert: beschikken over. Daarvoor is ook zijn greep op het proces te begrensd, zijn ook zijn overzicht en inzicht te onzeker en te betrekkelijk. 
De leraar is verantwoordelijk, ook voor het betrekken van leerlingen in die verantwoordelijkheid, dus voor het geven van medeverantwoordelijkheid aan leerlingen, voor zover leerlingen daaraan toe zijn en voor zover dat gunstig is voor hun leren. In geval van medeverantwoordelijkheid van de leerling blijft de eigenlijke verantwoordelijkheid bij de leraar zelf, ook de verantwoordelijkheid voor de medeverantwoordelijkheid (bijvoorbeeld door bij te houden in hoeverre de leerling medeverantwoordelijk kan zijn).

Het is een klassiek pedagogisch thema: het zorgvuldig doseren van medeverantwoordelijkheid. Slordig spreken over onderwijs in termen van eigenaarschap van leerlingen gaat voorbij aan een rijke traditie van denken over verantwoordelijkheid in het onderwijs.