Digitaal of analoog, het maakt wat uit!

Sinds een aantal jaren zijn digitale leermiddelen niet uit de klas weg te denken. Er zijn al veel artikelen verschenen over dit onderwerp. Waar eerder nog gedacht werd dat digitale leermiddelen boeken compleet zouden vervangen, komt men daar nu steeds vaker op terug. Zo zijn er inmiddels meerdere onderzoeken gedaan die erop wijzen dat je informatie oppervlakkiger verwerkt en dus minder goed onthoudt als je aantekeningen maakt door te typen dan wanneer je aantekeningen maakt met een pen. ¹

Wij plaatsen in deze bijdrage de discussie in een breder perspectief omdat we denken dat de keuze voor een leermiddel ook altijd over iets anders moet gaan dan enkel ‘papier’ of ‘digitaal’.

Goed onderwijs

We streven allemaal naar goed onderwijs. Maar wat is dat dan precies? Hoogleraar Gert Biesta pleit ervoor om de discussie over goed onderwijs dus breed te zien: kinderen en jongeren leren niet alleen van wat hun gezegd en getoond wordt, maar ook van hoe dat wordt gedaan. Dit betekent dat we ons ten aanzien van het ‘hoe’ van het onderwijs niet kunnen beperken tot de vraag wat effectief en efficiënt is om een bepaald resultaat tot stand te brengen. We moeten ons zelf altijd de vragen stellen: voor wat is het effectief en efficiënt, maar ook voor wie is het effectief en efficiënt.

Als deze vragen beantwoord zijn, kan bepaald worden of efficiënt en effectief ook bijdraagt aan goed onderwijs.
Biesta onderscheidt drie domeinen die van invloed zijn op goed onderwijs:

1. kwalificatie
2. socialisatie
3. subjectivering.²

Kwalificatie is de rol die het onderwijs speelt in het verwerven van kennis, vaardigheden en houdingen die kinderen en jongeren kwalificeren om iets te doen. Socialisatie gaat om de manier waarop (door het onderwijs) kinderen en jongeren deel worden van tradities en praktijken. Tot slot is subjectivering: het domein dat in werkt op de persoonsvorming.

Het onderscheid tussen drie doeldomeinen is vooral van belang om zichtbaar te maken dat de discussie over goed onderwijs zich niet tot één dimensie mag beperken. Kijk altijd ook naar welke impact een verandering heeft op de andere domeinen. De school definieert te allen tijde zelf wat goed onderwijs is door invulling te geven aan zijn visie in de verschillende doeldomeinen.

De rekenmachine

De computer is inmiddels niet meer weg te denken uit ons leven. Het is goed om je te realiseren dat het nog maar recent is dat het allemaal begon. De computer was een grote rekenmachine. Tot de komst van het internet bleef dat de voornaamste functie van de computer. Met de komst van het internet (midden jaren 90) en zoekmachines werden de mogelijkheden legio. Educatieve uitgevers hebben aanvankelijk additionele digitale materialen ontwikkeld, met name gericht op uitleg visueel maken en ‘kilometers maken’.

De toegevoegde waarde van ict is bewezen, bijvoorbeeld voor kinderen met dyslexie, als remediërend materiaal en om te automatiseren. Langzaam vond er een verschuiving plaats naar volledig digitaal lesmateriaal. Wat heeft gemaakt dat deze transfer plaats heeft gevonden: omdat het effectief en efficiënt is? Maar voor wat is het dan zo effectief en voor wie dan? Om die vragen te kunnen beantwoorden gaan we weer even terug in de tijd.

Snappet

Snappet was de eerste partij die getracht heeft het analoge basisonderwijs volledig digitaal te maken. Dat is hen zeer goed gelukt, binnen de mogelijkheden die er momenteel op digitaal gebied zijn. Zo goed zelfs, dat veel scholen overstag gingen om op deze wijze te gaan werken: het was volgens velen dé manier om invulling te geven aan het onderwijs van de toekomst.

Snappet digitaliseerde content van de uitgevers en gaf scholen het perspectief dat ze voor het zelfde geld nu volledig digitaal konden gaan werken. Uiteraard waren de uitgevers hier niet blij mee en een juridische strijd volgde. Snappet heeft inmiddels een eigen digitaal aanbod gecreëerd dat steeds verder af staat van dat van de uitgevers. Momento vormt het dashboard dat de resultaten van de uitgevers representeert.

Heb je je ooit afgevraagd waarom de uitgevers niet eerder met een volledig aanbod van digitale leermiddelen kwamen? De opdrachten, de verwerking van de instructie en het inoefenen hiervan kunnen door de inzet van digitale middelen alleen maar op een ‘smalle’ manier plaatsvinden. Omdat de computer (nog) niet in staat is om zonder interventie van de leerkracht open antwoorden, creatieve oplossingen en andersoortige zaken te beoordelen.

Eigenlijk kunnen er digitaal alleen vragen beantwoord worden die makkelijk te meten zijn. Iets wat op dit moment erg gewaardeerd wordt in het onderwijs, maar we moeten er wel voor uitkijken dat het onderwijs zich niet zo transformeert dat we tevreden zijn met een aanbod dat voornamelijk makkelijk te meten is. En dan stellen we nu nog een keer de vragen: effectief en efficiënt? Voor wat en voor wie?

Digitaal is de toekomst

Uiteraard zullen scholen blijven kiezen voor een volledig digitaal aanbod. Argumenten die gegeven worden als redenen om te kiezen voor tablets is dat dit nodig is om tegemoet te komen aan de onderwijsbehoeften van álle leerlingen. De leveranciers van de devices pretenderen dat ook en uiteraard zouden we dat graag willen geloven. Immers, alle kinderen optimaal onderwijs bieden; daarom hebben we voor het onderwijs gekozen. Toch willen wij jullie uitnodigen om telkens bewust te kiezen wanneer je ict wel inzet en wanneer niet. Al realiseren we ons ook dat het beste van twee werelden een kostenplaatje meebrengt dat voor veel scholen niet haalbaar is.

Ruud Veltenaar beschreef op een conferentie eens hoe technologie het hart van de samenleving in komt en vergeleek technologie met een paard: “We zullen niet hard rennen achter een paard. We vangen een paard met een lasso. De technologie is ons paard.”
Laten we deze wijsheid meenemen en de computer of tablet gebruiken op het moment dat het ons ondersteunt of ergens sneller brengt dan wanneer we het analoog zouden doen.

Degradatie van de leerkracht

Sommige leerkrachten ervaren het alles over laten aan de tablet als een degradatie van hun vak. Ken je die leerkracht in je team die de meerwaarde van bijv. Snappet niet ziet? In menig team worden deze mensen weggezet als ‘niet vooruitstrevend’ en ‘vastgeroest’. Vraag deze mensen eens naar hun argumenten. Vaak gaat het gesprek over een specifiek onderwerp dat een bepaald domein betreft (bijvoorbeeld kwalificatie). Als  het gesprek geïsoleerd in dit domein gevoerd wordt, komen teams of collega’s er soms met elkaar niet uit. Het helpt dan om elkaar nieuwsgierig te bevragen en dan zie je vaak dat argumenten uit de andere domeinen meespelen in het gesprek omtrent een onderwerp.

De zogenaamde ‘vastgeroeste’ collega blijkt dan een leerkracht te zijn die zijn vak als kunst ziet dat van invloed is op alle domeinen.
In gesprek met een aantal leerkrachten hoorden wij de volgende argumenten tegen het gebruik van tablets als (volledige) vervanger van de analoge leermiddelen:

• Ik wil me niet op het product focussen maar op het proces. De opdrachten zijn vaak ‘te smal’ en eigenlijk wil ik als leerkracht liever andere informatie om te weten hoe ver het kind is in het zich eigen maken van de stof.
• Ik wil dat leerlingen de denkstappen opschrijven. Dan kan ik een papier naast de tablet leggen maar dan kan het boek ook gewoon op tafel.
• Ik wil coöperatieve werkvormen inzetten zodat leerlingen effectiever inoefenen en samenwerken.
• Ik wil aandacht voor samenwerken, uitleggen en de hogere orde denkvaardigheden (analyseren, evalueren en creëren).
• Het dashboard levert mij niets op, want voordat leerlingen het zelf gaan doen wil ik dat ze het goed doen, want dan was mijn instructie effectief.
• Ik wil grip houden en zien dat kinderen het echt goed doen en niet gokken.
• Ik mis gerichte en betekenisvolle feedback.
• Als kinderen met de tablets bezig zijn mis ik de interactie en de magie die zich voordoet in onvoorspelbare situaties in de groep.

Ken je leerlingpopulatie

Volgens Frans Schouwenburg van Kennisnet denken veel scholen te weinig na over de rol van ict in het onderwijs. Ze vinden het vooral sexy zich ermee te profileren. Maar hoe en waar zij die tablet voor willen gebruiken, of de leerkrachten daar goed mee om kunnen gaan, of er wel geschikt digitaal lesmateriaal is en of er genoeg technische ondersteuning is op school, daar wordt volgens Schouwenburg nog veel te weinig over nagedacht. ³

Ken dus je kinderen en je leerkrachten voor je overgaat tot aanschaf van nieuwe leermiddelen. En toets deze aan de visie die je als school hebt geformuleerd binnen de verschillende domeinen die Biesta noemt.

• Waar breidt de inzet van een device je repertoire uit?
• Welk deel van je opdracht als school is daarmee ingevuld?
• Is het omdat dit voorbereidt op de toekomst?

Een tablet is voor dat laatste niet per se nodig. Want uit de nog maar korte geschiedenis van de computer weten we dat het device zelf binnen de kortste keren verouderd zal zijn.
De meeste winst valt volgens ons (op dit moment) te behalen bij het automatiseren van de lesstof: het leren van tafels, woordjes, topografie, spelling of het onder de knie krijgen van bepaalde rekenvaardigheden. Dat komt doordat bepaalde computerprogramma’s het mogelijk maken leerstof en oefeningen op maat aan te bieden én op maat feedback te geven. Voor een leerkracht is dat tegenwoordig bijna onmogelijk: de klassen zijn er veel te groot voor. ³ Hier valt dus directe winst te boeken.

Uitdagend onderwijs

Ieder kind heeft recht op eigentijds, uitdagend onderwijs. Onderwijs dat aansluit bij de eigen talenten en dat een goede voorbereiding is op leven en werken in de 21e eeuw. Dergelijk onderwijs vraagt om les op maat. De inzet van ict is daarbij cruciaal, vindt de PO-Raad.⁴
Daar zijn wij het mee eens. Op voorwaarde dat je helder hebt welk probleem je hebt en of ict het probleem op lost (en dus een uitbreiding van je repertoire biedt). Een andere voorwaarde is dat je je afvraagt welke invloed het heeft op de overige domeinen (kwalificatie, socialisatie, subjectivering).
Gooi niet alles weg wat je had. Onderwijs heeft naar onze mening als hoofddoel: de beste versie van jezelf worden. Als school dien je dus het beste te halen uit de middelen die er zijn. De kracht ligt in samenhang en balans.

Bronnen:

¹ http://www.academia.edu/6273095/The_Pen_Is_Mightier_Than_The_Keyboard
² http://nivoz.nl/artikelen/wat-is-goed-onderwijs-over-kwalificatie-socialisatie-en-subjectivering/
³ De Correspondent, Ict in de klas. Zo werkt het wél, Marilse Eerkens, 10 november 2015 https://decorrespondent.nl/3597/ ict-in-de-klas-zo-werkt-het-wel/135364206813-bd00fd17
⁴ https://www.poraad.nl/themas/ ict-in-het-onderwijs